Yazıları Tetkîk ve Kıymetlendirme Usûlleri   
 
 Bu başlığı okuyanlar, belki şöyle diyeceklerdir: “Her göz iki yazıya bakar ve birbirine benzeyip, benzemediğini ayırt edebilir; güzel mi, çirkin mi, görünce anlar, müspet veya menfî bir hükme bağlar. Dolayısıyla ayrıca bahse değer mi?

Evet, bu sözler bir bakıma doğrudur. Fakat, her zaman, herkes ve her yazı için değil! Göz önüne alınacak bâzı hususlar vardır. Sülüs ile Celî’sini, Nesih ile Ta’lîk’ı... yanyana getirince ayrı yazılar olduklarını fark etmek şüphe yoktur ki kolaydır. “Şu güzel, şu çirkin” de diyebiliriz. Lâkin meselâ, iki kişinin yazdıkları ayn mevzûdaki iki yazıyı (Resim: 95-96-97-98)’de görülen Besmele’leri karşılaştırıp tetkîk etmek veya herhangi bir yazının yalnız başına estetik değerini isâbetle tâyin eylemek bahis mevzûu olunca, bunların göze çarpan taraflarını kaba görüşlere bırakalım. Ancak, ilk bakışta hiçbir fark görünmediği halde, ele aldığımız yazı veya yazıların, imzalı veya imzasız, târihli veya târihsiz olduklarına göre, kıymetlerini isâbetle takdîr etmek, hiç de kolay bir iş değildir. İşte arz etmek istediğimiz metotlar, böyle nâzik ve çetin, ince durumlar içindir. Bu bahsi yazmama sebep olan bir hâdiseyi kaddetmemiz, işin ehemmiyetini daha iyi aydınlatacaktır: Millî Eğitim Bakanlığı Orta Tedrîsat Şûbe Müdürlerinden Selâhattin Tansel Bey, güzel yazı toplamaya meraklıdır. Buluştuğumuz günlerde ekseriyâ bu yazıları temâşâ ile tatlı tatlı vakit geçiririz. Yine bir gün evine gitmiştim, yeni almış olduğu on kadar yazıyı gösterdi. Birisi çok dikkatimi çekti, imzâ ve târih yoktu. “Kiminmiş?” diye sordum “Arkasında yazılı” dedi. Hakîkaten, Reîs-üHattâtîn Kâmil Akdik merhûm, yazının Ağakapılı İsmâil Efendi’ye âit olduğunu yazarak tasdîk ve imzâ etmiş yazıyı bir daha tetkik ettim ve ve “Hayır!” dedim, “Bu, ya Şeyh Hamdullah’ın veya oğlu Mustafa Dede’nin olsa gerek!” Bu sözüme o da hayret etmekle berâber, bir şey söylemedi. Bir hafta sonra evime geldi ve ilk sözü o yazıdan bahsetmek oldu: “Azîzim! Avdetinizden sonra o hükmünüz beni çok düşündürdü, bir yazıya, bir de arkasındaki tastîk şerhine bakarken ne göreyim;? Yazının Şeyh’e âit olduğu kurşun kalemiyle bir köşesinde “Li’ş-Şeyh” diye iş^retli değil mi? Bir hakîkatin tezâhürüne sebep oldunuz, teşekkür ederim” dedi. Ben de Rabbime şükrettim.

Bu hâdise gösteriyor ki, bir yazıyı mukayese ve tetkîk ederken işi tamâmiyle objektif olarak el almak, hiçbir tesir ve teessüre kapılmamak lâzımdır. İndî görüşlere ve telkinlere kapılmaksızın hüküm verebilmek zordur. Çünkü bu gibi mevzûlarda “Gönül kimi severse güzel odur” denilemez. Şu hususları göz önünde bulundurmak icâp eder:

1:Ele alınan yazı bir veya daha çok olduğuna göre, yapılacak ilk iş, her birinin üslûbunu, tarzını, tavrını, şîvesini ve hâlini tespît etmek olmalıdır. Bu yönlerden yerleri ileri geri nedir? Yazı târihinin ve tekâmül seyrinin hangi seviyesindeler? Bu cihetlerden ya yüksek, ya müsâvi veya geridirler. Kıymeti veya kıymetleri buna göre tâyin ve tespit olunur. Bu cihetlerden bir netîce elde edilmezse:

2:Ele alınan yazı veya yazılar, düz satır üzerine yâhut istifli olarak yazılmış bulunduklarına göre, uzaktan veya yakından yaptıkları tesirin derecesi nedir? Fark arsa nedir ve nerelerindedir?

3:Şâyet ele alınan yazılar taklît sûretiyle yazılmışlarsa şunlara dikkat gerekir: Harflerinde incelik ve kalınlık farkı var mıdır? Meyiller, dönüşler, inişler, çıkışlar, takılışlar, harfler arasında yakınlık ve açıklık bakımlarından bir fark yoksa, benzeyen harfler birbirine nispet edilir. Bünyelerinde, yazılışlarında, durumlarında bir aksama var mıdır? Sun’îlik denilebilecek, velev ki hareke vesâir işâretlerde olsun, bir fark seziliyor mu? Bir tercih sebebi bulunamıyorsa:

4:Yazılar tashihli veya tashihsiz mi yazılmışlardır? Tashih hangisinde az veya çoktur? Tashih gören yerlerde silinti, kazıntı belli midir? Aynı harflerde midir? Yazmasıo zor veya kolay olan, kalem hareketi az veya çok bulunan harflerde midir? Mürekkeplerinde eksiklik veya yenilik gösteren bir hal var mıdır? Renginde, akışında tabîîlik veya sonradan eklenme, parlaklık, donukluk, kırçıllık gibi tezâhürler göze batıyor mu?

5:Kullanılan kâğıtların hamurları, âharları, mühreleri, incelik ve kalınlıkları îtibariyle, kolaylık veya zorluk içinde yazılıp yazılmamaları bakımından bir fark var mıdır?

6: Yazılar küçük iseler, partavsızla büyülterek, büyükse küçülterek harflerde cılızlık, kabalık, tenâsüpsüzlük gibi bir hâl arz ediyorlar mı? Etmiyorlarsa, baş aşağı çevirerek baştan sona, sondan başa, aşağıdan yukarı, yukarıdan aşağı bakarak muvâzilik, tenâsüp, tenâzur bakımlarından bir aksama var mıdır?

İmza ve târih varsa, bunlara önceden hiç bakmamayı, sanki imzâ yokmuş gibi ele almayı, bu bakımdan olan tetkîkleri en sonra bırakmayı tercîh ve âdet edinmelidir. Çünkü o eser, belki en yüksek bir elin mahsûldür veya değildir. Yâhut bilmediğimiz, adını duymadığımız birinin eseridir. Eğer meşhur bir zâtın ise, nefs, o ismin tesiri altında kalarak, yazıyı güzel görmek temâyülüne kapılabilir ve yazıda olmayan bir kıymeti ona isnâd edebilir. Bu gibi hallerde ise, işin rengi, sırf indîden de geri bir seviyeye düşer. Meselâ nefs, kendi kendine “Râkım’ın, yâhut Mustafa Dede’nin, Derviş Alî’nin... kim olduğu mâlûm; o sultânın yazısı fenâ olmaz. Şâyet ben şu yazıda bir kusur görüyor, kusur bende ve benim sezişimde olmak muhtemeldir. Demek ki, bu harfin şurası böyle olacakmış da ben bilmiyormuşum!” gibi telkinlere kapılarak onu güzel sanabilir, ismin tesiri altında uğradığı zaaf, o sanmayı ve aldanmayı doğurmuştur.

Şâyet o eser tanınmayan bir san’atkâra âit ise, imzâsı olsun veya olmasın; nefis, buna karşı da önce kayıtsız kalmak, temâyülüne düşebilir ve şöyle fâsit bir düşünceye kapılabilir: “Bunu yazan, meşhur bir san’atkâr olsaydı, imzasını koyardı (İmzâ varsa) Bu imzâ şimdiye kadar tanınırdı. Gerçi şu yazı bana güzel görünüyor ama; belki de bu görüşüm, kifâyetsizliğimdendir. Üstadların da bu kanâatime iştirâk edip etmeyeceklerini bilmem, hele ben her ihtimale karşı görünüşümden biraz iskonto yapayım!” der, yazı gerçekten güzel olsa da, tereddütü ve zaafı kat’î hüküm vermeğe mânî olur.

Lâkin kişi, nefsine hâkim ve yazının yazanla değil, yazanın yazı ile kıymet kazanabileceğini bilir ve hükümleri ciddî ve tarafsız bir tetkîk ve muhâkeme sonunda vermeye muktedir ise, “Evet, şu yazı –imzâlı veya imzâsız olsa da- şu ve şu sebeplerden dolayı güzeldir. Yâhut şu derecede bir yazıdır. Yâhut estetik kıymeti yoktur” hükmünü vermekte tereddüt etmez. Eğer, tetkîk edilen yazı taklîd edilmiş bir yazı ise, taklîd olunan önde bulunmak îtibariyle taklîd edilerek yazılandan, bu da, taklît san’atı bakımından evvelkinden üstün kıymet ifâde ederler. Yâni, güzellik bakımından görünüşte birbirlerine müsâvî olsalar, mânevî bakımdan diğerinde bulunmayan bir karakter üstünlüğü vardır. İşte hüküm, asıl bu farka göre verilmek îcâp eder.