Hereke Halı ve Seccadeleri


İzmit Koyu'nda Hereke' de 1843'ten beri ip kumaş ve pamuklu fanila dokuyan tezgâhlar Sultan Abdülmecid tarafından 100 ipekli kumaş tezgâhı olarak genişletilmiş, 50 pamuklu tezgâhı da Zeytinburnu'na taşınmıştır. Önce saray için, sonra ticari olarak ipekli kumaşlar dokunan bu fabrika, 1878'de Sultan Abdülhamid devrinde yanmıştır. 1883'te şimdiki ortaokulun yerinde Abdülhamid tuğrası ile Halıhane yapılmış, bu 100 tezgâhlı fabrikaya ilk halı ustaları Sivas, Lâdik ve Manisa'dan getirilmiştir. Birkaç yıl sonra İstanbul'da satışa çıkarılan Hereke halıları, derhal tutulmuş ve Avrupa da ün kazanmıştır. 1895'te Kayzer Wilhelm ve eşi Victoria Hereke' yi ziyaret etmiş, burada kendi'lerine halılar ve ipekli kumaşlar hediye edilmiştir. 1945'te Halıhane ıslah edilerek tezgâh adedi artırılmış, burası halıcılık okulu haline getirilmiştir. Ayrıca Hereke köylerine tezgâh koydurulup iplik dağıtarak köylüye götürü iş verilmeye başlanmıştır.

Böylece Sultan Abdülhamid tarafından himaye görerek atölye halinde faaliyete geçen Hereke tezgâhları, disiplinli ve sistemli bir çalışmaya başlamıştır. Hereke seccadelerinin en zengin koleksiyonu olan Topkapı Sarayı Müzesi'ndeki 35 seccade, 19. yüzyıl sonunda hem saray, hem piyasa için yapılanlardan kalmadır. Bunlar Iran başta olmak üzere, Memlûk, Uşak ve diğer Anadolu seccadeleri ile az çok bağlantılı ve kompozisyon bakımından mihrap zemini ince kıvrık dallı, kandilli, mihrap zemini Rûmili, bulut motifi ve vazolu seccadelerdir.

Seccadelerde bordürlerle sülüs ve talik ayetler yazılıp, köşelere kufi madalyonlar yerleştirildiği gibi, bunların çok az yazısı olanları da vardır. Bir bakıma Osmanlı saray halıları geleneğine bağlanabilir.

Sarayın himayesinde kurulan atölye, bu geleneği 19. yüzyılda devam ettirmektedir. Gördes ve Hekim düğümünün birlikte kullanılması, arışların ipek olması, bunların teknik özellikleridir. Hekim düğümü yazılarda, çiçek dolgularında, Çin bulutlarında, rûmiler de kıvraklık sağladığı için Gördes düğümüne yardımcı olarak kullanılmıştır.

Madalyonlu Uşak kompozisyonu ile 1.38 x 0.90 metre boyutlu seccadede, bej zemin üzerindeki lacivert madalyon, cilt kapaklarındaki salbekli şemse biçimini almıştır. Yanlarda yeşil, altta üstte mavi, dört iri bulut, aralarında bordo kıvrık dallar, beyaz çiçekler vardır. Madalyonun konturları da bordo, tepesindeki palmet mavi, alttaki yeşildir. Üst köşedeki çeyrek madalyonlar, mavi zemin üzerine turuncu, Rûmiler lacivert, dallar alttakiler yeşil zemin üzerine aynı renkte Rûmiler ve dalları taşıyor.



Kırmızı ayetlik üzerine yeşil olarak namaza davet kitabesi yazılmıştır. Geniş bordur, lacivert zemin üzerine mavi bulutlardan başarılı dönüşleri ile bir kompozisyon gösteriyor.

Diğer seccade, geometrik örnekli 1.45 x 1.08 metre boyutlu, sadece iki renk kullanılan nadir bir örnektir. Koyu lacivert zemin üzerinde sarı renkte diyagonal sıralanan baş aşağı lotus dolgulu baklavalardan sonsuz bir örnek gösteriyor. Üst köşelerde kare birer çerçeve içerisine, dört ucundan kollar çıkan 8 uçlu sarı yıldız çiçeği ve köşelerde dolgu çiçekleri vardır. Ayetlikte Kelime-i Tevhid olup, geniş bordur, stilize köşeli Rûmi ve palmetlerle dörtlü yapraklar ve kıvrık dallardan tekrarlanan bir örnek gösterir.

Mihrap nişi kıvrık dallı Rûmilerle dolgulu diğer seccade, 1.64 x 1.07 metre boyutlu ve simlidir. Lacivert zeminde, kıvrık dallı Rûmiler sim olup, kırmızı konturludur. İnce yeşil dallarla kırmızı mineler ve iri turuncu çiçekler bütün zemini doldurmaktadır. Köşe dolguları örneği, koyu bej zemin üzerine krem rengi bulutlar, yeşil benekli rozetlerdir. Geniş bordur, krem rengi zemin üzerine bej olarak küçük çiçeklerle süslü olup, bordo rengi büyük kartuşlar, koyu yeşil çiçekler ve sim bulutlarla canlandırılmış, üst kartuşlara siyah konturlu simle süslü Ayet el-kürsi yazılmıştır. Aynı seccadenin bordo zeminle bir eşi daha vardır.

Vazolu tipten bir diğer seccade, 1.70 x 1.14 metre boyutludur. Bordo zeminli mihrabın alt kenarından çıkan kalın sim dallardan, küçük yeşil yapraklı pembe bahar açmış ince dallar yükselmektedir. Tepede açık mavi, dibi ve ağzı sim bir vazo içinden simden iri çiçekler ve yapraklar, siyahlı küçük çiçekler iki yana fışkırmaktadır. Beş dilimli beyaz mihrap kemerinin dış köşeleri bordo Rûmiler, simli mineler, pembe çiçekli dallarla doldurulmuştur. Geniş bordur kırmızı konturlu siyah kartuşlar içinde, altta yeşil dallı bordo ve beyaz çiçekler arasında sim bulutlar, üstte pembe sülüs ayetler, pembe üzerine siyah kûfili madalyonlar gösterir. Dış bordürde krem zemin üzerine kahverengi sülüs Ayet el-kürsi yazılıdır.

Feshane Halıları

Hereke halıları yanında Feshane halıları da son devir Türk halı sanatında ikinci bir gruptur. II. Sultan Mahmut zamanında Kumkapı yakınında Kadırga semtinde Dokuma imalathanesi olarak 1830 yılına kadar çalışan atölye 1833-39 yıllarında genişletilerek Eyüp civarında Defterdara nakledilmiştir. Aslında Sultan Mahmut zamanında başa giyilen Fes imalatı için yapıldığından bu ismi almıştır. Fabrika 1876'da askeri teşkilata 1923'te Sanayi ve Maddin Bankasına 1939'da Sümerbank'a bağlanmıştır. Burada 1914'e kadar devam ettiği bilinen halı imalatının Hereke ile aynı veya yakın tarihlerde 19. yüzyılın son çeyreğinde başladığı tahmin edilmektedir. Bundan önceki tarihlerde gerek Hereke gerek Feshane de müessese adı verilmeden saray için halı dokunduğu kabul edilmektedir.

Sağ üst kenarda Feshane adı ve tarihi yazılı halılar tanınmış olmakla beraber bunların isimsiz ve tarihsiz olanları da vardır. Eskileri çok az sayıda kalmış olan Feshane halıları ara'sında İran halılarından gelme desenli, arış argaçları pamuk iplikten olanlar yanında Avrupa desenleriyle çok kaba taban halılarına da rastlanır. Rokoko ve Ampir motiflerle çok kaliteli Fes hane halıları diğer bir grup olup bazen süslemeler arasında tavus ve sülün figürleri'ne de dağınık olarak yer verilmiştir.

BURDANN ALINTIDIRRRR