IV. Tip Holbein Halıları

     Büyük örnekli üçüncü tip Holbein halıların'dan gelişen değişik bir görünüştür. Bura da, ortada sekizgenle doldurulmuş büyük kare, büyük sekizgen veya iri yıldızların altında ve üstünde ikişer küçük sekizgenden ibaret bir kompozisyon ortaya çıkmaktadır. Bununla Türk halı sanatında ilk defa bir grup'laşma görülüyor ki, bu kompozisyon büyük bir yeniliktir. İlk bakışta Memlûk halılarını etkisi düşünülebilirse de, aslında Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde bulunan iki halı, bunların III. tip Büyük örnekli Holbein halılarına bağlantılı gelişmesini açıkça gösterir. Bunlardan on altıncı yüzyıl başına tarihlenen biri, iki büyük karenin üst üste yerleştirilmesi ve altta üstte, ikişer küçük sekizgenin yer alması ile iki tip arasındaki bağlantıyı belli eder. Örgülü kufi bordur de, halının Türk karakterini perçinler. İkinci halı ise gruplaşma kompozisyonunun iki defa tekrarlanması ile Türk halı sanatının esas prensibi olan sonsuzluğa işaret eder.

     Bu iki halı büyüklük ve renklerinin tazelik fışkıran ahengi ile Türk ve İslam Eserleri Müzesinde kendi tiplerinin en nadide örnekleri arasında ver alır. Bunlardaki büyük orta sekizgen ve kufiden gelişen bordur motifi aynı müzede III. tip Holbein halılarının 16. yüzyıl başından kalan örneklerinde görülür.

      17. yüzyılın son yarısından kalan diğer bir halı Holbein' in "Elçiler" tablosundaki halının bordürüne uygun olup orta sekizgenin altında ve üstündeki küçük çift madalyonlar da 1. tip Holbein' lerin küçük sekiz genlerinden gelmedir.

     17. yüzyıldan diğer bir örnekte büyük sekizgen on altı köşeli bir yıldız şeklini almış alt ve üstteki sekizgenler koyu ve açık mavi ve kırmızı çiçek motifleriyle çevrelenmiştir. Kahverengi zeminli bu halının örnekleri çok canlı ve parlak renkleriyle farklı bir ahenk yaratmaktadır.

     18. yüzyıldan diğer bir halıda orta sekizgen bir yıldız içine alınmış alt ve üstteki küçük madalyonlar sonsuz örneğin bir parçası haline gelmiştir.

    18. yüzyıldan Londra, Victoria and Albert Müzesi'nde bulunan kırmızı zeminli halıda ise orta sekizgenin yerini büyük bir kare almış, bunun altında ve üstünde birer çift küçük sekizgenlerle bir gruplandırma meydana gelmiştir. Bunun tam bir eşi, benzeri New York Mc Mullan koleksiyonunda bulunuyordu. (Erdmann, Orient. Knüpfteppich Abb.42) Bunlar artık Bergama halılarının geç devriyle sıkı bir bağlantı halindedir.
    19. Son iki tip Holbein halısında kufiden gelişen bordürler yanında, birçok çeşit bordur görülür. Düğümler de kabadır. 1 m.de 100.000'i geçmez, ilk iki tip küçük örnekli Holbein' lerde ise, 150.000 düğüme kadar çıkabilir, düğümler Gördes'tir. Bunlar Batı Anadolu Bergama bölgesinde yapılmış ve Bergama halıları olarak ilk iki tipin aksine XIX. yüzyılın sonuna hat'ta günümüze kadar devam etmiş ve etmektedir.

   IV. tip Holbein halılarının tam benzeri kompozisyonla diğer bir grup halı Memlûk halıları tekniği Sine düğümü ve motiflerde küçük ağaç sıraları ve bitkilerden desenlerle Para Memlûk halılar adı altında tanınmaktadır. Fakat kullanılan malzeme ve yukarıda açıklandığı gibi, kompozisyonun esası Türk olup, genellikle bu halıların Anadolu'da Memlûk geleneğini tanıyan ustaların kurduğu tezgâhlarda yapıldığı kabul edilmektedir.

     Bu gruba girdiği tahmin edilen halıların 1501-1555 yılları arası İtalyan resminde bulunduğu ileri sürülmektedir. Fakat bunun kesinlikle teşhisi güçtür.

Crivelli ve Memling' in Resimlerine Bağlanan Halılar

    Büyük ve küçük sekizgenlerle Holbein halıları denilen tiplerde görülen örneklerle bağlantılı fakat farklı motiflerle diğer bir grup Anadolu halıları Crivelli ve Memling' in tablolarınla resmedildiği için onların adını almıştır.


  İtalyan Rönesans ressamı Carlo Crivelli'nin iaha önce III. tip geniş örnekli Holbein halısısı resmettiğini gördüğümüz Londra National Gallery'de 1486 tarihli "Annunciation" tablosundan başka Frankfurt Kunstinstitut'da 1482 arihli "Annunciation"da büyük kemerin üzeindeki balkondan sarkıtılmış küçük bir halı görülür.

  Crivelli halılarının bir orijinali Budapeşte Museum of Applied Arts' da uzunlamasına yarım parça olarak bulunmaktadır. (164 cm. x 60 cm.) 15. yüzyıl sonundan kalan bu halıda esas motif sarı zemin üzerine çok renkli köşesi bölümlerden meydana gelen onaltıgen yıldız biçiminde karışık bir örnek olup bazı bölümleri erken hayvan halılarını hatırlatan kuşlar ve stilize dört ayaklı hayvan figürleriyle dolgulanmıştır. Bordur koyu lacivert zemin üzerine sarı ve kırmızı dişli yaprakların fırıldak şeklinde sıralanmasını gösterir ki, İstanbul TİEM' deki geniş örnekli Holbeinler ve 19. yüzyıl Bergamaları hatırlatır.



   İlk defa Rönesans ressamı Carlo Crivelli' nin tablolarında görüldüğü için onun adını alan halı cinsinden iki Crivelli halısı da yayınlanmış olup birincisi parça halinde Budapeşte Tatbiki Sanatlar Müzesinden gelen ve diğeri yakında Prof. Nejat Diyarbekirli tarafından Sivrihisar Camiinde keşfedilmiş olandır.

   XV. yüzyıl ortasından başlayarak geniş ölçüde Anadolu'dan Avrupa'ya ihraç edilen küçük örnekli ve büyük örnekli Holbein halıları ana grubu yanında özellikle Flaman resminde görülen diğer tipler de vardır. Bunlar bazen tablolarında tasvir edilen ressamların adını da almaktadır.

    Flaman resminde Jan Eyck (1390-1441), İtalyan resminde görülmeyen geometrik örnekli Türk halılarına tablolarında yer vermiştir.


   Dresden galerisinde bulunan Meryem tablo'sunda tahtın altına serilen halı baklava şeması göstermektedir. Sekizgen yıldızların bu şemaya göre şeritlerle birleştirildiği bu kompozisyonda baklavaların ortasında birer rozet veya yıldız dolgu vardır. Jan Van Eyck'ın talebe'si Petrus Christus'un Frankfurt Staedlischen Kunst Institut'da bulunan bir tablosunda da aynı halı tasviri görülür. Konya Mevlana Müzesi'nde böyle bir halının geç bir orijinali 17. yüzyıla tarihlendirilebilir.


   On beşinci yüzyılda Flaman resminde görülen halılarda düğüm veya yıldız dolgulu geometrik bölümler veya büyük sekizgen yıldız'lar gibi örnekler vardır.

   Yüzyılın son yarısında Gerard David ve özellikle Hans Memling bu devir halılarının en iyi örneklerini resmetmişlerdir. Bunların çoğu büyük örnekli III. tip Holbein halılarına yakın olup, kare içinde sekizgenler ve bunların dolguları ile benzerlik gösterir. Bunlarda çok rastlanan diğer bir zemin örneği de konturları çengelli madalyonların tekrarlandığı Memling Gülü denilen motifli halılardır.

   İtalyan resminde görülmeyen, fakat Hans Memling'in (1465-1494) birçok resimlerine aldığı bu gruba Lotto halılarında olduğu gibi Memling halıları adı verilmektedir. Ortası basamaklı ve konturları kancalı, baklava dolgulu sekizgenlerin yan yana ve üst üste sıralandığı bu halı örneği, Memling' in Viyana Hof Museum Gemâlde Galery'de bulunan bir tablosunda resmedilmiştir. Burada kucağında çocuk İsa ile Meryem'in oturduğu tahtın altına serili halı bu tiptir.

BURDANN ALINTIDIRRR